Erzurum'da taşlara kazınan sır! Çifteler'de insan yüzü

Her yıl binlerce yerli ve yabancı turiste ev sahipliği yapan Çifte Minareli Medrese (Hatuniye Medresesi) aradan geçen yüzlerce yıla rağmen üzerinde barındırdığı süsleme ve figürlerle hala merak uyandırmaya devam ediyor. Selçuklular dönemine ait olan ve şehrin sembolü haline gelen yapı, şimdilerde ise içerisinde taş üzerine işlenmiş yüz figürüyle gündeme geldi.

Medresenin iç avlusunda sağ kısımda yer alan kemerlerin üst tarafına işlenen ortalama bir insan eli büyüklüğündeki insan yüzü görenleri hayrette düşürürken akıllara kim tarafından ve ne için yaptırıldığı geldi.

Merak edilen konuya dair açıklama yapan Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi öğretim üyelerinden Prof. Dr. Yunus Berkli, taş üzerine işlenmiş insan suretinin anlamını ve ne için yapılmış olabileceğini PUSULA’ya anlattı.

Milat 1243 Kösedağ Savaşı

Anadolu’daki pek çok yapıda sık sık ikonografik figürlere yer verildiğini aktaran Prof. Dr. Yunus Berkli, bunların bir anlam ve felsefe taşıdığını aktararak, bu tarz yapılarda yer alan figürleri çözmek için kaynağına inmenin gerektiğini ifade etti. Figüratif bezemelerin 1243 Kösedağ Savaşından sonra arttığını ifade eden Berkli sözlerini şöyle sürdürdü: “Bu savaşla birlikte Moğollar Anadolu Selçuklu Devletini yenerek onları kendi hakimiyetleri altına alıyorlar. Moğolların savaş stratejileri çok sert ve kanlı. Haliyle böyle bir ortamda Orta Asya’da ne kadar Türk toplulukları varsa Anadolu’ya geliyor. Bu topluluklar Anadolu’ya geldiklerinde henüz İslam dininin emir ve yasaklarını tam hazmetmemişlerdir. İslam’da resim ve heykel yapmak yasak denir. Bu yanlış bir bilgidir, tapma ve teşhir amacı olmadığı müddetçe yapılır. Tarihte pek çok camide örneğini de görmekteyiz. Mesela Şam Emeviye Cami’de figürlü süslemeler vardır ve ilk resimli camidir”

Ejder ve aslan ikonları

İlk ikonografik ve anlamlı figürlerin yapıların cephesinde, mezar taşlarında karşımıza çıktığını aktaran Berkli, “Medreselerin, camilerin çörtenlerinde kullanılır ve genellikle gizlenirler. O figür onu yapan sanatçının tılsımıdır, oraya gelen arasın bulsun istenilir. Bu izler mezar taşlarımızda da vardır. Onlar da Orta Asya’dan getirdiğimiz bir gelenektir. Mezar taşları bir toplumun milli manevi değerlerinin yansıtıldığı yerlerdir. Siz mezar taşlarındaki figürleri, süslemeleri çözümleyebiliyorsanız oradaki yazıları okumanıza gerek yoktur. Orada ne yapıldığı, kişinin nelerden hoşlandığını, dünya görüşünü anlayabilirsiniz. Türkler ilk olarak bu tarz figürleri Anadolu Selçuklu döneminde su olukları olarak da bilinen çörtenlerde kullanmıştır. Ağırlıklı olarak ejder ve aslan ikonografisine yer verilir. Ejder, yağmuru, kuzeyi, bereketi temsil eder. Böyle tılsımlı bir gücü oralarda kullanılıyor. Çifte Minareli Medresenin önünde, hayat ağacının altında bir çift ejder ikonografisi yer alıyor. Aslan ise güç ve kuvveti sembolize eder. Bu tarz ikonografilerin hepsinde yönetme erki vardır” dedi.

Amaç kötü ruhlardan korunmak

Bizdeki ikonografi sanatının Avrupa’dan önce başladığını da ifade eden Berkli, “Bunlardan en güzel örnek ise Erzurum Çifte Minareli Medrese’deki pek çok ikonografik figürlerdir. Yapılarda her konulan şeklin, figürün bir felsefesi, anlamı vardır. Medreseye girdiğinizde hemen sağ eyvandaki sütunun üzerindeki insan figürü de bir anlamı barındırmaktadır. Türklerde bu tip yapılarda figüratif bezeme kullanımı çok yaygın. Bu tarz figürlerin kötü ruhlardan koruduğu, bereket getirdiği ve yağmur yağması için yapılara konduğunu biliyoruz. Çifte Minareli Medrese’de de var olan suratlar yarım kalmasaydı, tahrip edilen kısmı bilseydik büyük ihtimalle hükümdar ve eşinin yapıldığını söyleyebilirdik. Çünkü önümüzde Sivas Divriği örneği var. Ahmet Şah ve eşi Melike Turan Melek tarafından yaptırılan Divriği Ulu Camii ve Darüşşifasının gotik taş kapısında hükümdar ve eşinin resmi vardır. Özetle bu tarz yapılarda insan veya hayvan masklarının ikonografik, felsefik bir anlamı var. Ağırlıklı olarak büyü, tılsım, kötü ruhlardan korunma amaçlı yapılan bir şey. İlk çörtenlerde yapılan bu süslemeler Gotik Dönemde gargoyler olarak Haçlı Seferleriyle birlikte batıya gidiyor. Çirkin, vahşi görünümlü olurlar fakat işlevleri büyüktür. Gece olduğu zaman uçtuklarına inanılır ve kötü ruhlardan koruduklarına inanılır” diye konuştu.