Cihat İncesu/Pusula
30 Mayıs 19 19’da Trabzon’a bir telgraf çekildi. Ancak ne tesadüftür ki, aynı gün toplantı halinde olan Trabzon MHMC, Erzurum’un telgrafından habersiz olarak benzer maksatlı bir kongre kararı almış ve kongrenin Trabzon’un sahile sınırı bulunması dolayısıyla 15 nci Kolordu’nun koruması altında bulunan ve daha güvenli bir yer olan Erzurum’da yapılmasını uygun bulduklarına dair bir telgrafı Erzurum’a çekmişti.
Mustafa Kemal Erzurum’a geldi
Trabzon ve Erzurum cemiyetlerinin yazışmalar neticesinde kongre ve yeri konusunda mutabık kalmaları üzerine VŞ-MHMC Erzurum Şubesi, diğer vilayetler ile irtibata geçti.
Kongre çalışmalarının hızla sürdüğü bir dönemde, III Ordu Müfettişi Mustafa Kemal Paşa, Rauf Bey ve müfettişlik karargâhındaki arkadaşlarının bir kısmı ile beraber 3 Temmuz 1919’da Erzurum’a geldi. Mustafa Kemal Paşa’nın Erzurum’a gelişiyle birlikte kongre hazırlık çalışmaları daha da hız kazandı.
Bu arada, 8/9 Temmuz 1919 gecesi Mustafa Kemal Paşa’nın Müfettişlik görevinden azli ve askerlikten istifası, Paşa’nın kongre çalışmalarıyla doğrudan ilgilenebilmesine imkân sağlamıştı. Bu süreçte VŞ-MHMC Erzurum Şubesi yöneticileri, Mustafa Kemal Paşa’nın işini kolaylaştırmak maksadıyla bir “Heyet-i Faale” oluşturulması ve başına da Mustafa Kemal Paşa’nın geçirilmesini kararlaştırmıştı. Ayrıca iki kişi kongre delegeliğinden istifa ettirilerek, Mustafa Kemal Paşa ve Rauf Bey’in kongreye delege olarak katılımları sağlandı.
Kongre tarihi 23 Temmuz’a ertelendi
Kongrenin açılış tarihi olan 10 Temmuz yaklaştıkça hazırlıklar daha da hızlandırıldı. Kongre binası ve dışarıdan gelecek delegelerin misafir edilecekleri evler hazırlanmıştı. Ancak 10 Temmuz öncesi sadece Trabzon delegeleri ile Tokat (Rıfat Bey) ve (Erzincan Şeyh Fevzi Efendi) delegesi gelebilmişlerdi. Doğu vilayetlerinden beklenen delegeler henüz Erzurum’a gelmemiş veya gelememişti. Bu sebeple kongrenin ertelenmesi gündeme geldi. Görüşmeler sonrasında kongrenin açılışı, Meşrutiyetçiler için yine bir başka anlamlı tarih olan 23 Temmuz’a ertelendi.
Delegeler için iki bina hazırlandı
Birinci Dünya Savaşı dönemi Rus işgali ve yaşanan Ermeni mezaliminden yeni kurtulmuş olması dolayısıyla Erzurum’un iktisadi yapısı ve fiziki durumu kötüleşmiş idi. Harap ve bitap düşmüş, binaların önemli bir kısmı yanıp yıkılmış, halkının bir kısmı göç etmek zorunda kalmış ve geride kalanların da kıt kanat geçindiği bu şehirde dışarıdan gelecek delegeleri misafir etmek pek kolay olmayacaktı. Kongre toplantıları için bir bina tanzim edilse bile delegelerin misafir edilmesi önemli bir sorundu. Hükümet binalarının bir kısmı harap durumdaydı, halk ise kıt kanaat geçinebiliyordu.
Erzurum dışından gelecek olan delegelerin kalmaları için iki bina hazırlanmıştı. Trabzon delegeleri toplu halde Hacıdede Ağa konağında kalacaklar, Doğu vilayetlerinden gelecekler ise Kongre binasında kendilerine yatakhane olarak tahsis edilen odalarda yatıp kalkacaklardı. Misafirlerin hizmetlerini görmek için ücretli birer de hizmetli bulundurulacaktı.
Hacıdede Ağa Konağı
Erzurum Kongresi’ne katılmak üzere Of, Sürmene, Akçaabat, Vakfıkebir, Tirebolu, Giresun ve Ordu’dan seçilmiş bulunan kaza delegeleri Merkez delegeleri ile birlikte yola çıkmak için Trabzon il merkezinde toplanmışlardı. Beş gün süren bir yolculuktan sonra Trabzon delegeleri 10 Temmuz’da Erzurum’a ulaştılar ve Ilıca mevkiinde Erzurum idarecileri ve ileri gelenleri tarafından karşılandılar.
O geceyi Ilıca’da çadırlarda geçiren Trabzon delegeleri sabah kahvaltısından sonra Erzurum’dan gelen arabaların refakatinde Palandöken dağının eteklerinde kurulu şehre doğru yola çıktılar. Her arabada iki delege ve bir de mihmandar bulunuyordu. İstanbul Kapı mevkiine geldiklerinde kalabalık bir halk ve bir miktar asker eşliğinde Mustafa Kemal Paşa ve yanındakiler tarafından karşılandılar. Burada Mustafa Kemal Paşa kendilerine bir hoş geldiniz konuşması yapmış ve Merkez Delegesi Servet Bey cevabi bir konuşmayla buna karşılık vermiştir. Daha sonra Trabzon delegeleri misafirperver Erzurumlular tarafından konaklayacakları eve götürülmüşlerdir.
Erzurumlular, Trabzon delegelerinin bir arada bulunabilmeleri için Hacı Dedeağa’nın büyük konağını hazırlamışlardı. İki katlı binanın alt katında yatak odaları bulunuyor, üst katı ise toplantı odası şeklinde düzenlenmişti.
Trabzon delegeleri, Kongre’nin 10 Temmuz 1919’da açılacağını bildikleri için Erzurum’a erken gelmişlerdi. Ancak diğer şehirlerden henüz gelenlerin azlığı sebebiyle kongre 23 Temmuz’a ertelenmişti. Bundan istifade eden Trabzon delegeleri, Erzurum’da kaldıkları süre zarfında bir taraftan şehri ve ilçeleri gezme imkânı elde ettiler, diğer taraftan şehrin yöneticilerine nezaket ziyaretlerinde bulundular ve iade-i ziyaretleri kabul ettiler.
Sansaryan Mektebi
Erzurum Kongresi’ne gelecek olan Trabzon delegelerinin dışındakiler Kongre binası olarak tahsis edilmiş bulunan Sansaryan Mektebi’nin yatakhane olarak hazırlanan odalarında kalacaklardı. Kongre açılış tarihi gelmiş olmasına rağmen bu binada kalacak delegelerin çoğunluğu ortada görünmüyordu. Binada sadece Erzincan Murahhassı Fevzi Efendi ile Tokat Murahhassı Rıfat Beyler kalıyordu. Gümüşhane delegesi Zeki Kadirbeyoğlu bu konuya “Başka vilayetlerden henüz kimse gelmemişti. Yalnız Erzincan Murahhassı Şeyh Fevzi ve bir de Tokat Murahhassı Rıfat Bey gelmişler, Sansaryan Ermeni Mektebinde bir odaya yerleştirilmişlerdi” diyerek dikkat çekmektedir. Birkaç gün sonra Sivas delegelerinin bir kısmı Erzurum’a gelerek kendilerine tahsis edilen binaya yerleştiler.
Dönemi anlatan hatırat eserlerde bir de Sansaryan Mektebi havlusuna kurulan çadırlardan bahsedilmektedir. Bu çadırları kuruluş amacı içerisinde gelen delegelerin barınmaları var mıdır? Emin değiliz. Ancak bu çadırların kongre açılış gününde ve devamında burada bulundukları ve kongre çalışmaları esnasında yorulan azalarının burada dinlendikleri, çay-kahve içtikleri, aralarında sohbet ettikleri bilinmektedir.
Kongre Binası:
Erzurum Kongresi, Alipaşa mahallesinde eski adı Kilisakapı yeni adıyla Kongre meydanı denilen alanda ve o dönemde “Erzurum İdadisi” adıyla bilinen tek katlı bir binanın büyük salonunda toplanmıştır. Bina, Rusyalı bir Ermeni olan Mıgırdıç Sansaryan tarafından Ermeni çocuklarının okutulması maksadıyla 1881 yılında inşa ettirilerek “Sansaryan Ermeni İdadisi” adı ile hizmete açılmıştır. 1912 yılına kadar aynı adla eğitim veren okul, aynı yıl İstanbul’daki Ermeni Cemaatine bağlı Okul İdare Kurulu’nun talebi ile Sivas’a nakledilmiş ve harp yıllarında boş kalan bina, 1918 ders yılı başından itibaren “Erzurum İdadisi” olarak hizmete açılmıştır. 1925 yılında Erzurum Sanayi Mektebi olmuş, 1925’te çıkan umumi yangında ahşap kısımları tamamen yanarak harap olmuş ve yeniden inşa edilerek 1926’dan sonra Gazi İlkokulu olarak hizmete devam etmiştir. 1940 yılından itibaren ise Atatürk Yapı Sanat Okulu (Atatürk Yapı Meslek Lisesi) olarak kullanılmaya başlanmış ve binanın bir salonu 1960’ta Kongre Müzesi olarak tefriş edilmiş ve ziyarete açılmıştır. Bina, bir dönem Erzurum Fen Lisesi olarak hizmet etmiş, 1998’den itibaren de Güzel sanatlar Lisesi olmuştur. Günümüzde Kongre Müzesi olarak kullanılmak üzere Milli Saraylar Dairesi Başkanlığına verilmiştir.
Konaklama ve Ağırlama Giderleri
Kongrenin mali giderleri için bir rapor hazırlandı. Hazırlanan rapora göre, Merkez ve Mülhakatın 6 aylık masrafı olarak 13.108 liralık tahmini bir bütçe kabul olunmuş ve bu meblağın 6.400 lirası merkez kazadan, 922 lirası Bayburt, 917 lirası Hasankale, 592 lirası Tortum, 717 lirası Yusufeli, 717 lirası ispir, 867 lirası Narman, 717 lirası Kiğı, 717 lirası Hınıs, 542 lirası Tercan kazasından teberru edilmesi kararlaştırılmıştı.
Kongre günleri yaklaştıkça hazırlıklar da yapılıyordu. Gelen ve gelecek olan misafirlerin konaklaması, yedirilmesi ve içirilmesi en önemli sorunların başında geliyordu. Bu sebeple para toplanma işi hızlandırıldı. Erzurum mahalleleri bu yardımların düzenli toplanabilmesi için 9 ayrı mıntıkaya ayrıldı. Her mıntıka üzerine düşeni yaparak para toplayacaktı. Bu maksatla Cemiyet Başkanlığı 4 Temmuz 1919’da mıntıka heyetine talimat vererek ekli belgelerde miktarları belirtilen teberru ve malzemelerin en kısa sürede toplanmasını istedi.
Sonuç: Erzurum Kongresi, 23 Temmuz-7 Ağustos 1919 tarihleri arasında, Trabzon, Erzurum, Sivas, Bitlis ve Van’dan gelen 63 delegenin katılımı ile toplanmış ve alınan kararlar Milli Mücadele’de takip edilen politikada önemli ölçüde belirleyici olmuştur. Her ne kadar kongrenin açılışı 10 Temmuz 1919 olarak planlanmış ise de delegelerin bir bölümünün anılan tarihte Erzurum’a gelememesi ve Mustafa Kemal Paşa’nın Erzurum’a gelişi sonrasında kongreye dâhil edilmesi sürecinden dolayı ertelenerek, görüşmelere 23 Temmuz’da başlanılabilmişti. Bununla beraber Erzurumlular, kongrenin ilk tasavvur edilen tarihte toplanacağını varsayarak kongrenin işleyişini bozmayacak bazı eksikliler dışında bütün hazırlıklarını yapmışlardı. O dönemin şartları göz önüne alındığında mekân, iaşe ve ibateye dair sürdürülen bu hazırlıklar Erzurum idarecileri ve Erzurumluların ne kadar fedakârane ve gayretkeş bir tavır sergiledikleri ortadadır.
Kongre binasının seçimi, tefrişatının tamamlanması, kongre delegelerinin nasıl misafir edilecekleri ve buna dair hazırlıkların en ince ayrıntısına kadar hesaplanması ve bununla ilgili teşkilatlanmanın yapılması günümüz imkânlarında dahi küçümsenecek bir durum değildir. Ayrıca Mustafa Kemal Paşa ve ekibine karşı gösterilen samimiyet ve misafirperverane tutum, özellikle de Müfettişlik görevinden istifası sonrası kongre sürecine dâhil edilmesi, Erzurum’un Milli Mücadele tarihindeki yeri ve önemini bir kez daha artırmış bulunmaktadır. Nihai olarak Erzurumlular, Erzurum Kongresi sürecinden yüzlerinin akı ile çıkmışlar ve Türk milletinin istiklaline giden yolda önemli bir mihenk taşı olmayı hak etmişlerdir.
Delegelerin Erzurum’a gelmesi, barınma ve yemek giderleri hatta günümüzde sorun dahi kabul edilemeyecek bardak, tabak, sürahi ve masa örtüsü gibi ihtiyaçlar dönemin şartlarında yokluk içinde olan halktan güçlükle temin edildi. Kongrenin mali giderleri için gerekli olan 13.108 liralık bütçe, merkez ve kazalardan makbuz karşılığı toplandı.
Delegelere evlerini açtılar Haftalarca yolculuğun ardından başta Mustafa Kemal Atatürk olmak üzere gelen delegeler, ilk etapta şehrin ileri gelenlerinin evlerinde misafir edildi. Trabzon delegeleri toplu halde Hacıdede Ağa konağında kalırken, doğu vilayetlerinden gelenler için Sansaryan Ermeni Mektebi hazırlandı. Yemekler ise evlerde pişirilerek delegelere ikram edildi. Kongre faaliyetlerinin sürdürülebilmesi için 13.108 liralık bir taslak bütçe hazırlanmış ve belirtilen rakam, merkez ve kazalardan toplanmaya çalışıldı. Para dışındaki iaşe ve ibatede kullanılacak ayni malzemeler ise 9 mıntıkaya ayrılan Erzurum’un mahallelerinden temin edilmeye çalışıldı. Ancak takriben 2 yıl süren Rus işgali dolayısı ile zaruret içerisinde bulunan Erzurum halkının bütün fedakârlıklarına rağmen halkın elinde bulunmadığı için yeteri kadar tedarik edilemeyen çatal, kaşık, tabak, peçete, bardak ve sürahi gibi bazı malzemeler de 15. Kolordu Kumandanlığından temin edildi.ERVAK Başkanı Erdal Güzel’in büyük gayretleri ile çıkarılan ‘Birinci Dünya Savaşı ve Milli Mücadele Erzurum’ eserinde tarihe not düşüldü. İşte o mücadeleden kesitler:
Kongre kararı
23 Temmuz–7 Ağustos 1919 tarihleri arasında, Doğu ve Kuzeydoğu Anadolu vilayetlerinin bir Ermeni yurdu yapılması iddialarına karşı, bu vilayet halklarının yekvücut olduklarını göstermek maksadıyla Vilayat-ı Şarkiye Müdafa’a-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti (VŞ-MHMC) Erzurum Şubesi ve Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti (Trabzon-MHMC)’nin ortak kararı ile toplanmıştır. Doğu vilayetleri ile yazışmadan önce kongre düşüncelerini almak maksadıyla Trabzon MHMC ile irtibata geçildi. Bu amaçla
Mustafa Kemal Erzurum’a geldi
Trabzon ve Erzurum cemiyetlerinin yazışmalar neticesinde kongre ve yeri konusunda mutabık kalmaları üzerine VŞ-MHMC Erzurum Şubesi, diğer vilayetler ile irtibata geçti.
Kongre çalışmalarının hızla sürdüğü bir dönemde, III Ordu Müfettişi Mustafa Kemal Paşa, Rauf Bey ve müfettişlik karargâhındaki arkadaşlarının bir kısmı ile beraber 3 Temmuz 1919’da Erzurum’a geldi. Mustafa Kemal Paşa’nın Erzurum’a gelişiyle birlikte kongre hazırlık çalışmaları daha da hız kazandı.
Bu arada, 8/9 Temmuz 1919 gecesi Mustafa Kemal Paşa’nın Müfettişlik görevinden azli ve askerlikten istifası, Paşa’nın kongre çalışmalarıyla doğrudan ilgilenebilmesine imkân sağlamıştı. Bu süreçte VŞ-MHMC Erzurum Şubesi yöneticileri, Mustafa Kemal Paşa’nın işini kolaylaştırmak maksadıyla bir “Heyet-i Faale” oluşturulması ve başına da Mustafa Kemal Paşa’nın geçirilmesini kararlaştırmıştı. Ayrıca iki kişi kongre delegeliğinden istifa ettirilerek, Mustafa Kemal Paşa ve Rauf Bey’in kongreye delege olarak katılımları sağlandı.
Kongre tarihi 23 Temmuz’a ertelendi
Kongrenin açılış tarihi olan 10 Temmuz yaklaştıkça hazırlıklar daha da hızlandırıldı. Kongre binası ve dışarıdan gelecek delegelerin misafir edilecekleri evler hazırlanmıştı. Ancak 10 Temmuz öncesi sadece Trabzon delegeleri ile Tokat (Rıfat Bey) ve (Erzincan Şeyh Fevzi Efendi) delegesi gelebilmişlerdi. Doğu vilayetlerinden beklenen delegeler henüz Erzurum’a gelmemiş veya gelememişti. Bu sebeple kongrenin ertelenmesi gündeme geldi. Görüşmeler sonrasında kongrenin açılışı, Meşrutiyetçiler için yine bir başka anlamlı tarih olan 23 Temmuz’a ertelendi.
Delegeler için iki bina hazırlandı
Birinci Dünya Savaşı dönemi Rus işgali ve yaşanan Ermeni mezaliminden yeni kurtulmuş olması dolayısıyla Erzurum’un iktisadi yapısı ve fiziki durumu kötüleşmiş idi. Harap ve bitap düşmüş, binaların önemli bir kısmı yanıp yıkılmış, halkının bir kısmı göç etmek zorunda kalmış ve geride kalanların da kıt kanat geçindiği bu şehirde dışarıdan gelecek delegeleri misafir etmek pek kolay olmayacaktı. Kongre toplantıları için bir bina tanzim edilse bile delegelerin misafir edilmesi önemli bir sorundu. Hükümet binalarının bir kısmı harap durumdaydı, halk ise kıt kanaat geçinebiliyordu.
Erzurum dışından gelecek olan delegelerin kalmaları için iki bina hazırlanmıştı. Trabzon delegeleri toplu halde Hacıdede Ağa konağında kalacaklar, Doğu vilayetlerinden gelecekler ise Kongre binasında kendilerine yatakhane olarak tahsis edilen odalarda yatıp kalkacaklardı. Misafirlerin hizmetlerini görmek için ücretli birer de hizmetli bulundurulacaktı.
Hacıdede Ağa Konağı
Erzurum Kongresi’ne katılmak üzere Of, Sürmene, Akçaabat, Vakfıkebir, Tirebolu, Giresun ve Ordu’dan seçilmiş bulunan kaza delegeleri Merkez delegeleri ile birlikte yola çıkmak için Trabzon il merkezinde toplanmışlardı. Beş gün süren bir yolculuktan sonra Trabzon delegeleri 10 Temmuz’da Erzurum’a ulaştılar ve Ilıca mevkiinde Erzurum idarecileri ve ileri gelenleri tarafından karşılandılar.
O geceyi Ilıca’da çadırlarda geçiren Trabzon delegeleri sabah kahvaltısından sonra Erzurum’dan gelen arabaların refakatinde Palandöken dağının eteklerinde kurulu şehre doğru yola çıktılar. Her arabada iki delege ve bir de mihmandar bulunuyordu. İstanbul Kapı mevkiine geldiklerinde kalabalık bir halk ve bir miktar asker eşliğinde Mustafa Kemal Paşa ve yanındakiler tarafından karşılandılar. Burada Mustafa Kemal Paşa kendilerine bir hoş geldiniz konuşması yapmış ve Merkez Delegesi Servet Bey cevabi bir konuşmayla buna karşılık vermiştir. Daha sonra Trabzon delegeleri misafirperver Erzurumlular tarafından konaklayacakları eve götürülmüşlerdir.
Erzurumlular, Trabzon delegelerinin bir arada bulunabilmeleri için Hacı Dedeağa’nın büyük konağını hazırlamışlardı. İki katlı binanın alt katında yatak odaları bulunuyor, üst katı ise toplantı odası şeklinde düzenlenmişti.
Trabzon delegeleri, Kongre’nin 10 Temmuz 1919’da açılacağını bildikleri için Erzurum’a erken gelmişlerdi. Ancak diğer şehirlerden henüz gelenlerin azlığı sebebiyle kongre 23 Temmuz’a ertelenmişti. Bundan istifade eden Trabzon delegeleri, Erzurum’da kaldıkları süre zarfında bir taraftan şehri ve ilçeleri gezme imkânı elde ettiler, diğer taraftan şehrin yöneticilerine nezaket ziyaretlerinde bulundular ve iade-i ziyaretleri kabul ettiler.
Sansaryan Mektebi
Erzurum Kongresi’ne gelecek olan Trabzon delegelerinin dışındakiler Kongre binası olarak tahsis edilmiş bulunan Sansaryan Mektebi’nin yatakhane olarak hazırlanan odalarında kalacaklardı. Kongre açılış tarihi gelmiş olmasına rağmen bu binada kalacak delegelerin çoğunluğu ortada görünmüyordu. Binada sadece Erzincan Murahhassı Fevzi Efendi ile Tokat Murahhassı Rıfat Beyler kalıyordu. Gümüşhane delegesi Zeki Kadirbeyoğlu bu konuya “Başka vilayetlerden henüz kimse gelmemişti. Yalnız Erzincan Murahhassı Şeyh Fevzi ve bir de Tokat Murahhassı Rıfat Bey gelmişler, Sansaryan Ermeni Mektebinde bir odaya yerleştirilmişlerdi” diyerek dikkat çekmektedir. Birkaç gün sonra Sivas delegelerinin bir kısmı Erzurum’a gelerek kendilerine tahsis edilen binaya yerleştiler.
Dönemi anlatan hatırat eserlerde bir de Sansaryan Mektebi havlusuna kurulan çadırlardan bahsedilmektedir. Bu çadırları kuruluş amacı içerisinde gelen delegelerin barınmaları var mıdır? Emin değiliz. Ancak bu çadırların kongre açılış gününde ve devamında burada bulundukları ve kongre çalışmaları esnasında yorulan azalarının burada dinlendikleri, çay-kahve içtikleri, aralarında sohbet ettikleri bilinmektedir.
Kongre Binası:
Erzurum Kongresi, Alipaşa mahallesinde eski adı Kilisakapı yeni adıyla Kongre meydanı denilen alanda ve o dönemde “Erzurum İdadisi” adıyla bilinen tek katlı bir binanın büyük salonunda toplanmıştır. Bina, Rusyalı bir Ermeni olan Mıgırdıç Sansaryan tarafından Ermeni çocuklarının okutulması maksadıyla 1881 yılında inşa ettirilerek “Sansaryan Ermeni İdadisi” adı ile hizmete açılmıştır. 1912 yılına kadar aynı adla eğitim veren okul, aynı yıl İstanbul’daki Ermeni Cemaatine bağlı Okul İdare Kurulu’nun talebi ile Sivas’a nakledilmiş ve harp yıllarında boş kalan bina, 1918 ders yılı başından itibaren “Erzurum İdadisi” olarak hizmete açılmıştır. 1925 yılında Erzurum Sanayi Mektebi olmuş, 1925’te çıkan umumi yangında ahşap kısımları tamamen yanarak harap olmuş ve yeniden inşa edilerek 1926’dan sonra Gazi İlkokulu olarak hizmete devam etmiştir. 1940 yılından itibaren ise Atatürk Yapı Sanat Okulu (Atatürk Yapı Meslek Lisesi) olarak kullanılmaya başlanmış ve binanın bir salonu 1960’ta Kongre Müzesi olarak tefriş edilmiş ve ziyarete açılmıştır. Bina, bir dönem Erzurum Fen Lisesi olarak hizmet etmiş, 1998’den itibaren de Güzel sanatlar Lisesi olmuştur. Günümüzde Kongre Müzesi olarak kullanılmak üzere Milli Saraylar Dairesi Başkanlığına verilmiştir.
Konaklama ve Ağırlama Giderleri
Kongrenin mali giderleri için bir rapor hazırlandı. Hazırlanan rapora göre, Merkez ve Mülhakatın 6 aylık masrafı olarak 13.108 liralık tahmini bir bütçe kabul olunmuş ve bu meblağın 6.400 lirası merkez kazadan, 922 lirası Bayburt, 917 lirası Hasankale, 592 lirası Tortum, 717 lirası Yusufeli, 717 lirası ispir, 867 lirası Narman, 717 lirası Kiğı, 717 lirası Hınıs, 542 lirası Tercan kazasından teberru edilmesi kararlaştırılmıştı.
Kongre günleri yaklaştıkça hazırlıklar da yapılıyordu. Gelen ve gelecek olan misafirlerin konaklaması, yedirilmesi ve içirilmesi en önemli sorunların başında geliyordu. Bu sebeple para toplanma işi hızlandırıldı. Erzurum mahalleleri bu yardımların düzenli toplanabilmesi için 9 ayrı mıntıkaya ayrıldı. Her mıntıka üzerine düşeni yaparak para toplayacaktı. Bu maksatla Cemiyet Başkanlığı 4 Temmuz 1919’da mıntıka heyetine talimat vererek ekli belgelerde miktarları belirtilen teberru ve malzemelerin en kısa sürede toplanmasını istedi.
Sonuç: Erzurum Kongresi, 23 Temmuz-7 Ağustos 1919 tarihleri arasında, Trabzon, Erzurum, Sivas, Bitlis ve Van’dan gelen 63 delegenin katılımı ile toplanmış ve alınan kararlar Milli Mücadele’de takip edilen politikada önemli ölçüde belirleyici olmuştur. Her ne kadar kongrenin açılışı 10 Temmuz 1919 olarak planlanmış ise de delegelerin bir bölümünün anılan tarihte Erzurum’a gelememesi ve Mustafa Kemal Paşa’nın Erzurum’a gelişi sonrasında kongreye dâhil edilmesi sürecinden dolayı ertelenerek, görüşmelere 23 Temmuz’da başlanılabilmişti. Bununla beraber Erzurumlular, kongrenin ilk tasavvur edilen tarihte toplanacağını varsayarak kongrenin işleyişini bozmayacak bazı eksikliler dışında bütün hazırlıklarını yapmışlardı. O dönemin şartları göz önüne alındığında mekân, iaşe ve ibateye dair sürdürülen bu hazırlıklar Erzurum idarecileri ve Erzurumluların ne kadar fedakârane ve gayretkeş bir tavır sergiledikleri ortadadır.
Kongre binasının seçimi, tefrişatının tamamlanması, kongre delegelerinin nasıl misafir edilecekleri ve buna dair hazırlıkların en ince ayrıntısına kadar hesaplanması ve bununla ilgili teşkilatlanmanın yapılması günümüz imkânlarında dahi küçümsenecek bir durum değildir. Ayrıca Mustafa Kemal Paşa ve ekibine karşı gösterilen samimiyet ve misafirperverane tutum, özellikle de Müfettişlik görevinden istifası sonrası kongre sürecine dâhil edilmesi, Erzurum’un Milli Mücadele tarihindeki yeri ve önemini bir kez daha artırmış bulunmaktadır. Nihai olarak Erzurumlular, Erzurum Kongresi sürecinden yüzlerinin akı ile çıkmışlar ve Türk milletinin istiklaline giden yolda önemli bir mihenk taşı olmayı hak etmişlerdir.
