Olayların başlangıcı 1988’dir. Erivan başta olmak üzere Ermenilerce çıkarılan tedhiş hareketleri nedeniyle bugünkü Ermenistan sınırları içerisinde yaşayan Azerbaycan Türkleri bu ülkeyi terk etmek zorunda kaldılar.
Olayların yükselişi ve sıcak çatışmaya dönmesi 1991 ile başladı. Ermeniler Karabağ’ın SSCB’ye, ardından Ermenistan’a bağlanmasını istiyordu.
Karabağ ile birlikte Azerbaycan toprakları 1991-1994 yılları arasında işgale uğradı. Ağır yenilginin altında düzenli orduya sahip olmamaları, ülkede derin iz bırakmış, Rus uşağı yöneticilerin rolü büyük oldu. Savunma Bakanı Rahim Gaziyev, General Suret Hüseyinov bunların başında geliyordu.
Şuşa’nın savaşmadan, Ebulfez Elçibey’e karşı isyana zemin olması için Suret Hüseyinov tarafından Ermenilere teslim edildiği biliniyor.
Nihayetinde Şuşa’nın düşmesinin ardından Azerbaycan’da büyük kargaşalar yaşandı. Ebulfez Elçibey’e yönelik kalkışma başarıya ulaştı ve Elçibey, Nahcivan’a kaçmak zorunda kaldı.
Karabağ’ın işgali öyle normal şartlar içerisinde gerçekleşmiyordu. İşgal edilen kent, kasaba ve köylerde büyük vahşet yaşanıyordu. Çocuklar, kadınlar, yaşlılar ve çaresiz siviller vahşice öldürülüyorlardı.
Erzurum’da fazlasıyla benzer olayların yaşandığı notunu düşelim. Erzurum’da yaşanan vahşet ve zulüm için Kazım Karabekir Paşa’nın hatıraları ile Şevket Süreyya Aydemir’in “ “Suyu Arayan Adam” kitabı birinci el tanıklık etmektedir.
Ermenistan devlet ve ordu olarak bu soykırımları gerçekleştiriyordu, fakat suçu sözce çetelere yüklüyorlardı. Bununla ilgili birinci elden tanıklığı kendileri yapmıştı.
Doç. Dr. Polat Safi’nin hatırlattığı o röportajda Ermenistan eski Cumhurbaşkanı Sarkisyan ne diyor;
Sarkisyan T. Waal’e şöyle diyor: “Hocalı’dan önce Azerbaycanlılar bizimle dalga geçtiklerini zannediyorlar, Ermenilerin sivil nüfusa el kaldırmayacağını düşünüyordu. Buna bir dur dememiz gerekti. Ve öyle de oldu.”
“Ayrıca bu çocuklar arasında Bakü ve Sumgait’ten (anti-Ermeni kırımlarından) kaçanlar olduğunu hesaba katmamız gerekiyor.”
Sarkisyan, Dağlık Karabağ Savunma Ordusu kurucuları arasında yer almıştı ve röportaj yapıldığı sırada (2000) Savunma Bakanı idi. Kaynak: Thomas de Waal, Black Garden, Armenian and Azerbaijan Through Peace and War (New York University Press, 2003), s. 172 ve Carnegie Europe internet sayfası. (Doç. Dr. Polat Safi)
