Erdal GÜZEL
Özbekistan'ın ev sahipliğinde gerçekleştirilen Ekonomik İşbirliği Teşkilatı 4. Turizm Bakanları Toplantısı'nda, Erzurum 2025 Yılı Turizm Başkenti olarak seçildi. Erzurum’un Türk Dünyası Turizm Başkenti seçilmesi çok önemli bir gelişme. Erzurum Kalkınma Vakfı olarak, bu önemli organizasyon öncesi tarih, kültür ve sanat konusunda görüş ve önerilerimizi sıraladık.
1-Cumhuriyet kavramının ilk kez telaffuz edildiği ve Cumhuriyet tohumunun Erzurum’da toprağa düştüğü gerçeğine rağmen şehrimizde kapsamlı bir Milli Mücadele Müzesi bulunmamaktadır.
Cumhuriyet Caddesi’nde Cimcime Hatun Türbesi karşısındaki Mustafa Kemal’in ilk geldiği günlerde kaldığı ve sivil hayata döndüğü, Kazım Karabekir Paşa’nın” Ben ve Kolordum Emrinizdeyiz” dediği evin restore edilerek müze haline getirilmesi şehir, için önemli bir kazanım sağlayacaktır.
2-Aziziye savaşına tanıklık etmiş ve şehrin önemli tarihi eserlerinden olan Mecidiye Tabyası’nın Kars’ta ki Kanlı Tabya örneğinde olduğu gibi panoramik bir müze haline getirilmesi çok anlamlı olacaktır.
3-Geçmiş dönemde Erzurum’un dışarıya açılan kapılarından biri olan tarihi Ardahan (Kavak) Kapısı’nın onarılması ve şu an kapalı olan Kars Kapısı’nın trafiğe açılması geçmişi hatırlatması açısından yerinde bir hizmet olacaktır.
4-Bilindiği üzere Erzurum 1916-1918 yılları arasında işgale uğramış bu karanlık günlerde Ermeni çeteleri tarafından Müslüman -Türk Halkı katliama uğramıştır.
Bu katliamlardan en korkuncu Yanıkdere’de yaşanmış. 3000 Erzurumlu bu mevkide hunharca şehit edilmiştir. Tarihe tanıklık eden bu yerdeki mevcut şehitlik bakımsız ve yetersizdir.
Konuyla ilgili hazırlanan çok anlamlı bir proje olmasına rağmen bu konu ne yazık ki askıda kalmıştır.
Dünyada ki Ermeni diasporasının aleyhte propagandalarına karşı şehrimizde yaşanan katliamları gözler önüne sermesi açısından bu projenin hayata geçirilmesi gerekmektedir. Proje Er-Vak adına ilgili yerlere ulaştırılmıştır. İstenirse takdim edilebilir.
5-Değişik kültürlere ev sahipliği yapmış şehrimizde değerlerimizin bize yansıttığı hoş görü kavramını ifade etmesi açısından Gez Köyünde bulunan ve şahsa ait tarihi kilisenin alınıp, restore edilerek müze haline dönüştürülmesi uluslararası bir mesaj niteliğinde olacaktır. Bu bağlamda Oltu’da ki Rus Kilisesinin belirli zamanda fonksiyon kazanması sağlanarak uluslararası davetlerin yapılması düşünülmelidir.
6-Yakın zamanda, Alevi vatandaşlarımızın hizmetine sunulan Cem Evi’nde Alevi-Bektaşi kültürün yaşatılması ve tanıtılması maksadıyla çeşitli etkinlikler düzenlenmelidir. Er-Vak’ın bu konuda projesi hazırdır.
7-Kültür kodlarımız içerisinde bulunan Âşıklık Geleneğinin en yaşayan örnekleri Erzurum’da bulunmaktadır.
Bu özellik, Azerbaycan, Kazakistan, Türkmenistan, Kırgızistan, Özbekistan ve İran’da bu geleneği sürdüren ozanların katılımıyla harika bir şölene dönüştürülebilir.
8-Güney ilçelerimizde ünlü Dengbej ustalarının konser vermeleri sağlanabilir.
9-Çifte Minareli Medrese, Ulu Cami, Taşhan, Yakutiye Medresesi ve Üç Kümbetleri gibi tarihi eserlerimizin eski fotoğraflarının bu mekânlarda sergilenmesi dünü ve bu günü yansıtması açısından önemli olacaktır.
10-şehrimizin önemli simalarının hatırlatıldığı bilboardlar ve anma toplantıları ahde vefanın güzel bir örneği olacaktır.
11- Önemli simalarımızdan ünlü mesnevihan Şefik Can’nın hayatının ve eserlerinin anlatıldığı ve Mevlevilerin katılacağı bir programın yapılması unutulmaz olacaktır.
12- William Redhause’nin Türkçe –İngilizce sözlüğü Erzurum’da yazdığı, Alexandr Puşkin’in Erzurum’da bulunduğu ve kitap yazdığı farkındalık oluşturması açısından duyurulmalıdır.
13- Erzurum denilince akla dadaş ve bar kavramları gelmektedir. Ne yazık ki son zamanlara tutulan barlar ve bar kıyafetleri gerçeği detaylı yansıtmamaktadır. Profesyonelce bar tutan ekiplerin tanıtımlarda yer alması ve barın sadece Başbar ve Hançer Bar’ından ibaret olamadığı yansıtılmalıdır.
14-Geleneksel sporlarımız içinde Cirit-Karakucak Güreşleri, Rahvan At yarışları ve okçuluk Erzurum’da yaşatılmaktadır. Kış ortamında kar üzerinde yapılan cirit müsabakaları izleyenleri heyecana boğar.
15-Kar voleybolu müsabakaları plaj voleybolu müsabakalarından daha ilgi çekici olabilir.
16-Erzurum Ovası kuş çeşitliliği açısından ülkenin en zengin potansiyeline sahiptir. Yerli ve yabancı seyyahlar ile bilim adamlarının ifadeleri bu zenginliği teyit etmektedir. Yapılan son çalışmalarda 230 üzerinde kuş çeşidinin olduğu tespiti yapılmıştır. Bu zenginliğin muhafazası ve tanıtılması açısında mutlaka şehre Kuş Cenneti Milli Parkı yapılmalıdır.
17-Benzer bir durum kelebek çeşitliliği ile ilgilidir. Erzurum bu konuda da ülkede ve Avrupa’da en ön sıralardadır. Bu avantajımız” Konya Kelebek Vadisi” Örneğinde olduğu gibi bir proje ile desteklenmelidir.
18-Türklere Anadolu’nun kapılarının ilk defa 1048 Pasinler Savaşı ile açıldığı tarihi gerçeği ve Anadolu’da ilk vakfın (Yağan Vakfı) Erzurum’da kurulduğu duyurulmalıdır.
19- Er-Vak üyemiz, Şehrin hafızalarından araştırmacı yazar Naci Elmalı’nın yeni kaleme aldığı “Binbir Hatimlerin tarih, ”Necip Fazıl’ın Erzurum Günleri”, Erzurum’da İtikâf Geleneği”, Mustafa Kemal’in Erzurum Günleri” isimli kitaplarının basımının yapılarak kültür hazinemize kazandırılması.
20-Şehrin kültürel mirasına katkılar sağlamış Sebahattin Bulut, Zeki Başar, İhsan Coşkun Atılcan gibi şehre değer katmış ünlü isimlerin baskısı bitmiş kitaplarının tekrar basılması.
21-Atlama Kulelerinin yanındaki Büyük Kiremitlik Tabyası rekreasyon alnının bitirilmesi ve buraya dikilecek bir bayrak direği ile Aziziye tabyasındaki bayrağın selamlanması. Kiremitlik tabya binasının şehir müzesi haline getirilerek atlama kulelerini gezmeye gelenlerin bu müzeyi gezmelerinin sağlanması.
22- Şair Nefi Okulu olarak bilinen Abdülhamid Han’ın yaptırdığı İdadi Okulu’nun orijinal hele getirilip sıvalı duvarlarının eski haline döndürülerek tarihsel bütünlüğün sağlanması.
23- Şehirler mekânlarıyla, mekânlar tarihi özellikler taşıyan mimari eserlerle güzelleşir varlığını devam ettirir. Erzurum bu açıdan tarihin mimari eserlerine sahip ender şehirlerden biridir. Bu eserlerde Cumhuriyet döneminden önce olanlar, Cumhuriyet dönemi olanlar ve 1900-1980 arası olanlar ve 80 sonrası olanlar olarak izah edersek sanırım işimiz kolay olur. Bu nedenle eski eserleri 1-Kaleler ve su kanalları, 2-Köprüler, 3- Hamamlar, 4 Camiler olarak sıralayabiliriz.
KALELER:
Erzurum, Oltu, İspir, Hasankale, Micingırt, Avnik, Köroğlu, Zuvans, Üngizek, Fisirik, Tortum kalesinden meydana gelmektedir. Kale içlerinde her türlü hayatsal faaliyetin yapıldığı mekânlar bulunmaktadır.
KÖPRÜLER:
Tivnik, Karasu, Zuvans, Ağaver, Nebihanları, Çobandede, Kesik köprü bunların içerisindedir. Coğrafyaları birbirine bağlayan, insanları birbirine kavuşturan tarihi yapılar işte bu bunlardır.
HAMAMLAR:
Temizliğin mekânlarıdır. Bu nedenle özellikle Saltuklu ve İlhanlılar döneminde yapılmış olmalarına rağmen yıkılarak günümüze ulaşmamıştır. Ancak Osmanlı dönemi hamamlarından; İki Göbek, Saray, Kadın, Kırkçeşme, Çöplük, Boyahane, Küçük Hamam ayakta kalanlardır.
CAMİLER:
Osmanlı döneminden Cumhuriyete 51 tarihi cami kalmış ve hepsi de ayaktadır. Bunların içinde Ulu Cami, Lala Paşa, Ayaz Paşa, Murat Paşa olmak üzere hala ibadete açıktırlar. Medreselerden ise Ahmediye, Yakutiye, Çifte Minare, Kurşunlu ve Şeyhler medreseleri sivil mimariye örnek verilebilir. Ayrıca Oltu Aslanpaşa Cami ve medresesi, İspir medresesini sayabiliriz.
HANLAR:
Hanlar önemli bir sivil mimari eserler gurubuna girer. Bunlar Rüstem Paşa Kervansarayı(Taşhan), Cenentzade, Kamburoğlu, Hacılar hanı, Aşkale’de Hacı Bekir Kervansarayı bunlardandır.
Askeri Yapılara gelince Osmanlıdan Cumhuriyete 23 Tabya yani askeri kışla kalmıştır. Bunun yanında Yoncalık kışlası, Firdevsoğlu kışlası, Jandarma kışlası, Askeri hamam ile Askeri idadi binası ile 1889 yılında yapılan Erzurum İdadi binası ile Taş ambarlar, İsmet Paşa İlkokulu binası aynı dönem yapılmış tarihi ve mimari eserlerimizdir.
NOT: Her başlı kendi içinde güzel fotoğraflarla süslenerek on sayfalık el broşürü olacak hazırlanmalı ve gelecek misafirlere dağıtılmalıdır.
24- yerli ve yabancı ünlü isimlerin Erzurum hakkındaki görüşlerini bildiren sözlerinin etkinliklerde ve billboardlar da zaman aralıkları içinde duyurulması. Örnek; Prof. Dr. Mehmet Kaplan’ın “İstanbul’da ahaliyi, Erzurum’da milleti gördüm” ifadesi gibi.
25- Erzurum Kalesi-Tabyalar Hava Köprüsü Kurulması:
Kültürel mirasın korunmasının da bir sosyal sorumluluk olduğu düşüncesi ve gerçeğinden hareketle Aziziye ve Mecidiye Tabyalarını içine alan Nenehatun Milli Parkı çevresinin kültür ve doğa etkileşimli bir planlama, tasarım uygulamaları ile yönetilmesi ve yüksek ve/veya niteliksiz konut ve diğer mekânsal kullanım içeren imar uygulamalarına son verilerek Erzurum Kalesi ve Tabyalar arasında yer seviyesinde kentsel dönüşüm ve tarihi cami ve diğer kültür varlıklarının ihya edildiği, yayalaştırma, yürüyüş ve bisiklet odaklı erişimin sağlandığı diğer taraftan da gondollarla hava köprüsüyle panoramik Palandöken ve Tabya manzaralı fırsatların sunulduğu bir turizm arzının yaratılması önemlidir. Bu kapsamda Erzurum Valiliği, Erzurum Büyükşehir Belediyesi, Yakutiye Belediyesi, İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Atatürk Üniversitesi, Erzurum Teknik Üniversitesi ile ilgili diğer paydaşlarla işbirliği yürütülmesi sağlıklı bir sonuç verebilir.
26-Anadolu Kanatlarımın Altında Projesi
2015 Yılında Gençlik ve Spor Bakanlığı tarafından sağlanan hibe desteği ile Çağlayan Bilim Kültür ve Sanat Derneği tarafından Erzurum’dan başlayarak Çanakkale’ye kadar Kurtuluş Savaşı ve Milli Mücadelenin yürütüldüğü kentleri kapsayan rotanın Genç Nenehatunlar olarak nitelendirilen Erzurum’dan genç kızlarla deneyimlenmesini kapsayan bir tarih, kültür ve doğa sporları odaklı proje uygulamasının Erzurum’un tarihi misyonunu içerecek ve geliştirecek şekilde ele alınması ve Erzurum Valiliği himayesinde kurumsallaştırılması. Bu kapsamda Erzurum Valiliği, Erzurum Büyükşehir Belediyesi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum Teknik Üniversitesi, ER-VAK, Çağlayan Bilim Kültür ve Sanat Derneği, Doğa Sporları İhtisas Kulübü ile potansiyel diğer yerel ve bölgesel paydaşlarla iş birliği ve koordinasyon sağlanması yararlı olabilir.
27- 81 İlde Ailem Var Projesi
2014-2015’te T.C. İçişleri Bakanlığı desteği ile Çağlayan Bilim Kültür ve Sanat Derneği tarafından her ilden bir şehit yakınının Erzurum’da misafir edildiği bir kültür, sanat ve doğa sporları odaklı olarak Erzurum’un tanıtımına ve şehitlerimizin bu vesile ile anılmasına yönelik uygulanan projenin Erzurum Valiliği, Aile ve Sosyal Politikalar Müdürlüğü, Diyanet İşleri Başkanlığı, Erzurum Büyükşehir Belediyesi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum Teknik Üniversitesi, ER-VAK, Çağlayan Bilim Kültür ve Sanat Derneği ile Doğa Sporları İhtisas Kulübü ile işbirliği fırsatları geliştirilmesi ve bir koordinasyonun sağlanması.
28-Hat ve tezhip sergilerinin çifte minareli medresede açılması. (Hasan çelebi-Muhammed Mağ)
29-Şehrin merkezine iki adet sanat galerisi açılması gerekiyor. Üniversitenin ve belediyenin sanat galerileri şehre uzak olduğu için merkezde ihtiyaç var.
30-Erzurumlu Ünlü Kadınlar. Nene Hatun, Kara Fatma , Mama Hatun,Faika Hakkı Hanım, Nebahat Onbaşı gibi. Tanıtılıp billboardlarda duyurulmaları sağlanmalı.
31- Tarihi eserlerimizin tanıtımı, tanınmış yüzler vasıtasıyla yapılmalı. (reklam filmi veya belgesel çekimlerle)
32- Eser tanıtım levhalarındaki eski ve yanlış yazılmış bilgileri kaldırarak, yeni doğru ve anlaşılır şekilde tanıtım levhaları yazılmalı, levhalarda Kültür ve Turizm Bakanlığının standart tanıtım levhaları kullanılmalı, diğer levhalar sökülerek kaldırılmalıdır.
33- Tarihi eserlerin gece aydınlatılması profesyonelce ve ışık mühendisliğinin kurallarına bağlı kalınarak örneklerinde olduğu gibi yapılmalı, ışıklandırılan eser sayısı artırılmalı bu tarihi eserleri bakımından zengin olan şehrimize ayrı bir görsel şölen kazandıracaktır.
34- Düzenlenecek etkinliklerle Erzurum kalesi çevresinde restorasyonları gerçekleştirilen Geleneksel Erzurum evlerinin birer yaşam alanına dönüşmesi sağlanmalı. Restorasyonu tamamlanan evlerden birinde Erzurum gastronomisi (yerel tatlar) ziyaretçileri ile buluşturulmalıdır. Böylece geleneksel konut mimarisi ve geleneksel tatlar bir arada aynı ortamda çok daha etkileyici bir sunumu beraberinde getirecektir.
35- Geleneksel Erzurum evlerinden oluşan bir sokak, sanat sokağı olarak düzenlenebilir. Erzurum’daki unutulmaya yüz tutmuş mesleklerin gösterim amaçlı canlandırılması bu düzenlenecek sokakta yeniden yaşatılması sağlanabilir.
36- İpek Yolu şehriyiz ancak bir İpek Yolu şehri levhamız dahi yok, Köprüköy-Erzurum arasını Deveboynu Geçidinde İpek Yolu güzergahı olarak kervan heykelleri kullanarak veya levhalar asarak “Tarihi İpek Yolundan Geçiyorsunuz” şeklinde bilgilendirme levhalarıyla bu güzergahı kullanan yerli ve yabancı misafirlerin ilgisini çekebiliriz
37- Türk Dünyası için gelen konuklar Saltuklu Başkenti olan bir şehirde olduklarını çeşitli vesilelerle görebilmeliler, Saltuklu ismi yeterince ve önemli mekânlarda kullanılmamaktadır. Yakutiye ilçemizin adı dahi Saltuklu olabilir ayrıca ziyaretçilerin çok uğradığı mekanlarda, Mahalle, Sokak, Cadde, Park ve Meydanlarda Saltuklu ismini yaşatmalıyız.
38- Kış Turizm potansiyelinden istifade ederek gelen turistleri tarihi mekânlara yönlendirmede otel işletmecileri paydaş edilmelidir.
39-Erzurum’un tanıtımını profesyonel rehberler yapmalıdır. Yerli ve yabancı turistlere resmi olarak rehberlik görevini yapabilmek için kokart belgesine ihtiyaç vardır. Kokart belgesi, turist rehberinin meslek yetkinliklerinin ve profesyonelliğinin bir göstergesidir, Erzurum’da da yok denecek düzeydedir.
40- Tarihi mekânları ve müzeleri insanlarla buluşturmalıyız, yaşam alanına dönüştürmeliyiz. Müzeleri kişilerin tekelinden kurtarmalıyız.
41- Tarihi eserlerimizin iç ve dış çevre düzeni yapılmalı yolların tanzim edilmesi ve temiz tutulması gerekmektedir. Çevrelerinin açılması, yeşillendirilmesi önemli düzenlemelerden biri olacaktır.
42- Eserlerin Fotoğraf çekimine elverişli hale getirilmesi yapıların çevresinde görüntüyü engelleyen elektrik telleri ve direkler gibi unsurların kaldırılarak görüntü kirliliğinin önüne geçilmesi gerekmektedir.
43-Doğu Expresi seyahatinde Erzurum’un tarihi çevresini gezdirebilecek süre oluşturulmalı, mevcut süre uzatılmalı şehrimizin turistik yerleri ve gastronomiyi tanıyabilecekleri süre tanınmalıdır.
44-Uçak seferlerinin sayıları artırılması, turizmin canlandırılmasına çok ciddi katkı sağlayacaktır.
45- Büyük ölçekte gerçekleşebilecek bir deprem yıkımına karşın Erzurum şehrindeki tüm tarihi eserlerin dijital taraması yapılarak photomodelleme yöntemiyle kayıt altına alınması bu eserler yıkılsa dahi yeniden ihyasını mümkün kılacak bir arşivin oluşturulması çok önemli ve kıymetli bir kazanım olacaktır.
46- Tarihi eserlerimizin bilimsel kriterlere göre restorasyonu yapılmalı mümkün olamadığı yapılarda tahribatın önüne geçilebilmesi için konservasyon yapılmalıdır.
47-Geleneksel Hamam kültürünü yansıtan bir Hamam Müzesi yapılabilir (Gaziantep Örneği gibi). Hamamlar Osmanlı'da günümüzde kullanıldığı üzere temelde yıkanmak ve temizlenmek amacı ile kurulmuşsa da zamanla yerleşik kültürümüz ve dinin etkisiyle birer kültür merkezi haline gelmişlerdir. Osmanlı mimarisi ile gelişmiş ve Türk hamamı tarzına kavuşmuştur. Bu kültürün Anadolu’da en güzel yaşatıldığı şehirlerden biri de Erzurum’dur. Geleneksel Hamam malzemelerinin sergilendiği, bir su eşyaları müzesi düzenlenebilir.
48- Dünyada birçok kültür turisti UNESCO eserlerinin bulunduğu kentleri ziyaret ediyor. Uzun vadede Yakutiye ve Çifte Minareli Medreseleri UNESCO listesine kazandırmak için şehrimizin siyasetçilerinin desteğini almak gereklidir. Bunun yanı sıra UNESCO listesine girme potansiyeli olan yaklaşık 1100 yıllık geçmişe sahip olan Öşkvank ve Haho Manastırları da Hıristiyan kültürü bakımından turizm hareketliliğini artırabilecek eserler arasındadırlar.
49-Türk Dünyasın için çok önemli olan ve Erzurum’a gelen birçok kişinin sorduğu Ahi Baba Türbesi restore edilmeli, yanındaki ev Dünyanın en büyük seyyahının misafir edildiği İbni Batuta evi olmalı. Bu ev aynı zamanda Erzurum’u ziyaret eden seyyahların anlatılarıyla oluşturulmuş, her odası bir seyyahın adını taşıyan bir ev olarak düzenlenip turizme kazandırılmalıdır.
50- Üniversite, Belediye, Müze ve Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu bir uyum içerisinde hareket ederse, eserlerin korunmasını bir sonuç alınabilir. Bunun içinde koruma amaçlarına uygun bir planlama, korumanın gerekliliğine inanmış yöneticiler, çalışmaları koordine edip, denetleyen bir örgüt, bu çalışmayı destekleyen halk ve kurumların olması ve sağlıklı finansman kaynaklarının oluşturulması koruma programlarının vazgeçilmez bir unsuru haline gelmiştir.
51- Büyük ölçekte gerçekleşebilecek bir deprem yıkımına karşın Erzurum şehrindeki tüm tarihi eserlerin digital taraması yapılarak photomodelleme yöntemiyle kayıt altına alınması bu eserler yıkılsa dahi yeniden ihyasını mümkün kılacak bir arşivin oluşturulması çok önemli ve kıymetli bir kazanım olacaktır.
52-Festivallerde , Erzurum türkülerinin hikayeleriyle anlatıldığı konser düzenlenmesi festivale renk katacaktır.
53-Erzurum Sanat Sokağı-(Erzurum kale bölgesinde); resim, heykel, geleneksel Türk sanatlar, seramik. v.b sanat atölyeleri ve sergileme alanları.
54-Erzurum modern sanat müzesi.
55-Erzurum kış festivali - şehirde ve Palandöken’de kar-buz sanatı etkinlikleri konserler gösteriler.
56-Erzurum Sanat Bienali- tabyalar ve şehirdeki tarihi mekânlarda
57-Atabuz eserler müzesinde şehirde ve Palandöken’de uluslararası buz sanatı etkinlikleri (Erzurum mitolojik efsanelerini canlandırmak).
58-Çocukların katılımı ile buz ve kil heykel çalışma atölyeleri.
59- Uluslararası ( kültür başkenti etkinlikleri kapsamında) Erzurum Taş Yontu Sempozyumu ve Atık malzemelerle atık metal heykel sempozyumları.
60- Önceki gün hayatını kaybeden ünlü yazarımız Alev Alatlı’nın isminin şehrimizde uygun bir yere verilmesi ve onun yaptığı ‘Dadaşlık Tarifi’nin bir çerçeve içerisinde takdim edilmesi.